کلیه ها، با وجود اندازه کوچک و ظاهر ساده خود، یکی از حیاتی‌ترین اندام‌های بدن محسوب می‌شوند. این دو عضو لوبیایی‌شکل، هر روز حدود ۱۹۰ لیتر خون را تصفیه می‌کنند، تعادل مایعات را تنظیم می‌کنند، مواد زاید را دفع می‌کنند و سطح مواد معدنی مهم مانند سدیم، پتاسیم و کلسیم را در بدن ثابت نگه می‌دارند.
اما وقتی عملکرد آن‌ها دچار اختلال می‌شود، بدن خیلی زود پیام‌های هشداردهنده‌ای می‌فرستد؛ پیام‌هایی که اگر نادیده گرفته شوند، ممکن است فرد را به سمت نارسایی کلیوی هدایت کنند.
در این مقاله، با مهم‌ترین علائم مشکلات کلیوی، مراحل بیماری، روش های تشخیصی و درمان‌های موجود آشنا می‌شوید تا با شناخت زودهنگام، بتوانید از سلامت کلیه های خود محافظت کنید.
نشانه های اولیه مشکلات کلیوی که نباید نادیده بگیرید
علائم اولیه معمولاً خفیف هستند اما همین نشانه‌ها، نخستین هشدارهای بدن محسوب می‌شوند.
۱. تورم دست‌ها، پاها و صورت
وقتی کلیه‌ها نتوانند مایعات اضافی بدن را دفع کنند، تجمع مایع در بافت‌ها باعث ورم به‌خصوص در پاها، مچ، انگشتان یا صورت می‌شود.
2. تغییر در مقدار یا دفعات ادرار
کاهش یا افزایش ناگهانی ادرار، تکرر ادرار هنگام شب یا احساس فوریت می‌تواند نشانه آسیب کلیوی باشد.
3. تغییر رنگ ادرار
- زرد تیره
- قهوه‌ای
- کف‌آلود
- یا وجود خون
این موارد می‌توانند نشان‌دهنده عفونت، التهاب یا آسیب به بافت کلیه باشند.
4. خستگی مداوم و ضعف شدید
کلیه‌ها هورمونی به نام اریتروپویتین تولید می‌کنند که در ساخت گلبول‌های قرمز نقش دارد. اختلال عملکرد کلیه = کاهش اکسیژن‌رسانی = خستگی و کم‌خونی.
5. درد در پهلو یا کمر
سنگ کلیه، عفونت یا التهاب می‌توانند باعث درد شدید یا مبهم در پشت، پهلو یا زیر دنده‌ها شوند.
علائم شدیدتر که نشان‌دهنده آسیب جدی به کلیه هستند
اگر بیماری کلیوی پیشرفت کند، علائم واضح‌تر و خطرناک‌تر می‌شوند.
۱. تنگی نفس
تجمع مایعات در ریه ها یا کم خونی شدید ناشی از اختلال کلیوی می‌تواند باعث نفس تنگی شود.
۲. طعم فلزی در دهان و بوی بد نفس
افزایش سموم خون (اورمی) باعث تغییر طعم دهان، کاهش اشتها و بدبویی تنفس می‌شود.
۳. حالت تهوع، بی‌اشتهایی یا استفراغ
وقتی کلیه سموم را دفع نمی‌کند، دستگاه گوارش اولین بخشی است که تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
۴. فشار خون بالا
کلیه‌ها در تنظیم فشار خون نقش کلیدی دارند. آسیب کلیوی → افزایش فشار خون → آسیب بیشتر به کلیه‌ها (چرخه خطرناک).
۵. خارش شدید پوست
تجمع مواد زاید در خون باعث خشکی، التهاب و خارش مداوم پوست می‌شود.
طبق آمار وزارت بهداشت، حدود ۱۰ درصد ایرانیان به درجاتی از بیماری‌های کلیوی مبتلا هستند؛ شناسایی زودهنگام می‌تواند خطر پیشرفت بیماری به مراحل نهایی را کاهش دهد.
پنج مرحله بیماری کلیوی و علائم هر مرحله
مرحله ۱: عملکرد طبیعی با علائم خفیف
کلیه‌ها هنوز خوب کار می‌کنند، اما آسیب جزئی وجود دارد.
علائم احتمالی:
- خستگی مختصر
- فشار خون بالا
- تغییرات جزئی در ادرار
تشخیص این مرحله فقط با آزمایش خون و ادرار امکان‌پذیر است.
مرحله ۲: کاهش خفیف عملکرد کلیه
- ضعف عمومی
- اشتهای کم
- تغییرات خفیف در ادرار
هنوز فرد ممکن است متوجه نشود؛ اما آزمایش GFR کاهش عملکرد را نشان می‌دهد.
مرحله ۳: کاهش متوسط عملکرد (۴۰ تا ۵۹ درصد ظرفیت طبیعی)
در این مرحله احتمال ظهور علائم بیشتر است:
- خستگی
- ورم
- تغییرات اشتها
- درد مبهم در کمر
- فشار خون بالا
مرحله ۴: کاهش شدید عملکرد کلیه
عملکرد به ۱۵ تا ۲۹ درصد می‌رسد.
علائم:
- کم‌خونی
- تهوع
- کاهش وزن
- تغییرات جدی در ادرار
در این مرحله باید برای دیالیز یا پیوند کلیه آماده شد.
مرحله ۵: نارسایی کلیه
کمتر از ۱۵ درصد عملکرد کلیه باقی مانده است.
علائم:
- تنگی نفس
- خارش شدید
- ورم گسترده
- مشکلات قلبی
درمان قطعی: دیالیز یا پیوند کلیه
روش های تشخیص بیماری کلیوی
مرحله ۱ و ۲
- تست کراتینین
- نسبت ACR برای بررسی پروتئین ادرار
- تست گلبول‌های قرمز
- GFR برای سنجش عملکرد واقعی کلیه
مرحله ۳
- آزمایش پروتئین ادرار
- سونوگرافی و CT اسکن
برای بررسی سنگ، انسداد یا تغییرات ساختاری
مرحله ۴ و ۵
- تست‌های مکرر کراتینین و GFR
- بررسی مایعات بدن
- آزمایش سموم خون
- ارزیابی برای دیالیز
تفاوت نارسایی حاد و نارسایی مزمن کلیه
🔴 نارسایی حاد کلیه (AKI)
- شروع ناگهانی
- در چند ساعت یا چند روز ایجاد می‌شود
- علل:
- کم‌آبی شدید یا از دست دادن خون
- انسداد مجاری ادراری
- داروهای آسیب‌زننده به کلیه
قابل برگشت در صورت درمان سریع
🟠 نارسایی مزمن کلیه (CKD)
- تدریجی و طولانی‌مدت
- علت‌ها:
- دیابت
- فشار خون بالا
- بیماری‌های ژنتیکی (مثل پلی‌کیستیک)
در مراحل پیشرفته نیازمند دیالیز یا پیوند
تحقیقات نشان می‌دهد بیماری کلیوی، به‌ویژه نوع مزمن، می‌تواند باعث اختلالات هورمونی و کاهش باروری در مردان شود.
روش های درمان بیماری های کلیوی
۱. درمان‌های دارویی
- داروهای کنترل فشار خون (ACE یا ARB)
- داروهای کنترل قند خون
- مکمل‌ها برای تنظیم الکترولیت‌ها
۲. تغییر سبک زندگی
- کاهش نمک
- کنترل وزن
- فعالیت بدنی منظم
- ترک سیگار
۳. دیالیز
در مراحل ۴ و ۵ انجام می‌شود:
- همودیالیز
- دیالیز صفاقی
۴. پیوند کلیه
در موارد نارسایی کامل، بهترین درمان بلندمدت محسوب می‌شود.
سخن پایانی
اختلالات کلیوی به آرامی و بی‌صدا پیشرفت می‌کنند. بسیاری از افراد تا مراحل پیشرفته هیچ علامت جدی احساس نمی‌کنند. اما آگاهی از علائم اولیه و انجام آزمایش‌های ساده می‌تواند از آسیب‌های برگشت‌ناپذیر جلوگیری کند.
اگر سابقه دیابت، فشار خون بالا یا سابقه خانوادگی بیماری‌های کلیوی دارید، انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای شما ضروری است. سلامت کلیه ها مساوی است با سلامت قلب، استخوان‌ها، خون و کل بدن.