روز جهانی ترومبوز 21 مهرماه
۱۳ اکتبر هر سال (۲۱ مهرماه) در تقویم جهانی، به نام روز جهانی ترومبوز (World Thrombosis Day) شناخته می‌شود. این روز فرصتی است برای افزایش آگاهی درباره یکی از مهم‌ترین و در عین حال خاموش‌ترین تهدیدهای سلامت انسان: لختگی خون یا ترومبوز.
ترومبوز یکی از علل اصلی مرگ و میر غیرمنتظره در سراسر جهان است و با وجود پیشرفت‌های پزشکی، هنوز میلیون‌ها نفر سالانه به دلیل عوارض آن جان خود را از دست می‌دهند. بسیاری از این مرگ‌ها در حالی رخ می‌دهد که با اطلاع‌رسانی، تشخیص به‌موقع و مراقبت‌های ساده قابل پیشگیری‌اند.
ترومبوز چیست؟
ترومبوز (Thrombosis) به تشکیل لخته خون در رگ‌هایی که آسیب ندیده‌اند گفته می‌شود. این لخته می‌تواند جریان طبیعی خون را در بدن مختل کرده و در صورت جابجایی، موجب بروز آمبولی یا انسداد در اندام‌های حیاتی مانند قلب، مغز یا ریه‌ها شود.
به گفته‌ی یک متخصص قلب و عروق:
“ترومبوز زمانی رخ می‌دهد که فاکتورهای انعقادی و پلاکت‌ها بیش از اندازه فعال شوند و در رگ‌های سالم تجمع پیدا کنند. این وضعیت می‌تواند منجر به حوادث مرگبار مانند سکته مغزی، سکته قلبی یا آمبولی ریوی شود.”
در شرایط طبیعی، بدن انسان از مکانیسمی به نام هموستاز (Hemostasis) برای توقف خون‌ریزی در محل آسیب استفاده می‌کند. اما اگر این فرایند بدون آسیب واقعی در رگ‌ها فعال شود، خطرناک و حتی مرگبار خواهد بود.
انواع ترومبوز
به طور کلی ترومبوز به دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شود:
ترومبوز شریانی
در این حالت، لخته خون در شریان‌ها (رگ‌های حامل خون از قلب به بدن) تشکیل می‌شود. این نوع لخته معمولاً باعث انسداد جریان خون در اندام‌ها و آسیب بافتی می‌شود. نتیجه‌ی این انسداد ممکن است سکته مغزی یا سکته قلبی باشد.
ترومبوز وریدی
در ترومبوز وریدی، لخته در وریدها (رگ‌های بازگرداننده خون به قلب) ایجاد می‌شود. این وضعیت ممکن است به شکل ترومبوز عمقی وریدی (DVT) در پاها دیده شود. اگر این لخته از محل خود جدا شده و به سمت ریه حرکت کند، باعث آمبولی ریوی (Pulmonary Embolism) می‌شود که یکی از اورژانس‌های مرگبار پزشکی به شمار می‌آید.
🔹 آمار جهانی و اهمیت موضوع
بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت (WHO) و بنیاد جهانی ترومبوز، سالانه ۵ تا ۶ میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل اختلالات ترومبوتیک فوت می‌کنند.
از هر چهار مرگ در جهان، یک مورد به نوعی با ترومبوز مرتبط است.
ترومبوز نه‌تنها باعث مرگ ناگهانی می‌شود، بلکه در مواردی که بیمار زنده می‌ماند نیز ممکن است عوارض طولانی‌مدت مانند اختلال در حرکت، ضعف اندام‌ها، مشکلات گفتاری یا کاهش کیفیت زندگی ایجاد کند.
🔹 علائم هشداردهنده ترومبوز
شناخت زودهنگام علائم می‌تواند جان بیمار را نجات دهد. از نشانه‌های شایع ترومبوز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- 🦵 تورم و درد در پا یا دست (معمولاً در یک سمت بدن)
- 🔥 قرمزی و گرمی پوست در محل لخته
- 💨 تنگی نفس ناگهانی
- ❤️ درد قفسه سینه یا سرفه خونی
- 😰 احساس سنگینی یا فشار در اندام‌ها
در صورت مشاهده‌ی هر یک از این علائم، مراجعه فوری به پزشک ضروری است. تشخیص سریع از طریق سونوگرافی داپلر یا سی‌تی اسکن می‌تواند مانع پیشرفت بیماری شود.
🔹 عوامل خطر ترومبوز
ترومبوز معمولاً در اثر ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی ایجاد می‌شود. برخی از مهم‌ترین عوامل خطر عبارتند از:
- بی‌تحرکی طولانی‌مدت (مانند استراحت بعد از عمل جراحی یا سفرهای طولانی هوایی)
- چاقی و اضافه وزن
- مصرف سیگار و دخانیات
- افزایش سن و بیماری‌های مزمن قلبی
- استفاده از داروهای ضدبارداری یا درمان‌های هورمونی
- بارداری و دوران پس از زایمان
- سرطان‌های بدخیم پنهان یا فعال
- فشار خون بالا و چربی خون زیاد
- اختلالات ارثی در فاکتورهای انعقادی خون
- جراحی‌های سنگین یا شکستگی اندام‌ها
فوق تخصص خون و سرطان، می‌گوید:
«گاهی بروز ترومبوز اولین نشانه از یک بیماری بدخیم پنهان در بدن است. در بسیاری از موارد، تشخیص به موقع لخته خون باعث شناسایی سرطان در مراحل اولیه شده است.»
🔹 عوارض خطرناک ترومبوز
اگر ترومبوز درمان نشود، می‌تواند باعث بروز عوارض جبران‌ناپذیر شود، از جمله:
- سکته قلبی
- سکته مغزی
- آمبولی ریوی
- مرگ ناگهانی
- زخم‌های مزمن در پاها
- نارسایی مزمن وریدی
در بیماران سالمند، خطر بروز این عوارض چند برابر است، زیرا جریان خون کندتر می‌شود و اغلب بیماری‌های زمینه‌ای همزمان وجود دارد.
🔹 روش‌های تشخیص ترومبوز
پزشک با توجه به علائم و سابقه بیمار از روش‌های زیر برای تشخیص استفاده می‌کند:
- سونوگرافی داپلر برای بررسی جریان خون در وریدها
- آزمایش D-dimer برای شناسایی محصولات تجزیه لخته در خون
- سی‌تی آنژیوگرافی یا MRI برای تشخیص لخته در ریه یا مغز
- اکوکاردیوگرافی در بیماران با شک به لخته در قلب
تشخیص زودهنگام، کلید درمان موفق است و می‌تواند از پیشرفت بیماری و خطر آمبولی جلوگیری کند.
🔹 درمان ترومبوز
درمان ترومبوز بر اساس محل تشکیل لخته و شدت علائم متفاوت است و معمولاً یکی از سه روش زیر به کار می‌رود:
درمان دارویی
اصلی‌ترین درمان ترومبوز استفاده از داروهای ضدانعقاد خون (Anticoagulants) است. این داروها از بزرگ‌تر شدن لخته جلوگیری کرده و به بدن فرصت می‌دهند تا لخته را به مرور حل کند.
داروهایی مانند هپارین، وارفارین، ریواروکسابان، دابیگاتران و آپیکسابان از رایج‌ترین داروهای مورد استفاده هستند.
نکته مهم:
داروی وارفارین هنوز برای بیماران دارای دریچه قلب مصنوعی یا تنگی دریچه میترال توصیه می‌شود، اما داروهای جدیدتر نیاز به مانیتورینگ ماهانه ندارند و مصرف آن‌ها راحت‌تر است.
درمان مکانیکی و آنژیوپلاستی
در برخی موارد، پزشک با استفاده از کاتتر و بالون، مسیر بسته‌شده را باز کرده و جریان خون را برقرار می‌کند. این روش به‌ویژه در ترومبوز شریانی حاد مؤثر است.
جراحی برای خارج کردن لخته
در موارد نادر و بحرانی، جراحی برای خارج کردن لخته (Thrombectomy) انجام می‌شود. این روش معمولاً در بیمارانی استفاده می‌شود که دارو یا آنژیوپلاستی تأثیرگذار نبوده است.
🔹 مراقبت و پیشگیری از ترومبوز
پیشگیری از ترومبوز آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان آن است. رعایت چند نکته ساده می‌تواند احتمال بروز این بیماری را تا حد زیادی کاهش دهد:
۱. تحرک و ورزش منظم
فعالیت بدنی روزانه مانند پیاده‌روی، شنا یا نرمش ساده، گردش خون را بهبود می‌دهد و مانع تجمع خون در پاها می‌شود.
۲. پرهیز از دخانیات
سیگار و قلیان باعث آسیب به دیواره رگ‌ها و افزایش چسبندگی پلاکت‌ها می‌شوند؛ بنابراین ترک کامل دخانیات یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری است.
۳. رژیم غذایی سالم
مصرف میوه، سبزی، غلات کامل، روغن زیتون و کاهش غذاهای چرب و فرآوری‌شده نقش مهمی در حفظ سلامت عروق دارد.
۴. کنترل فشار و چربی خون
فشار خون بالا و چربی زیاد از عوامل اصلی تصلب شرایین هستند که خطر ترومبوز را افزایش می‌دهند.
۵. مراقبت پس از جراحی یا بستری
بیمارانی که جراحی سنگین داشته‌اند یا مدت طولانی در بستر هستند باید با راه رفتن تدریجی، جوراب‌های ضد آمبولی و داروهای ضدانعقاد از خطر لخته شدن خون جلوگیری کنند.
۶. مشاوره پزشکی منظم برای بیماران پرخطر
افراد دارای سابقه خانوادگی ترومبوز، بیماری قلبی، سرطان یا فیبریلاسیون دهلیزی باید تحت نظر متخصص و با آزمایش‌های دوره‌ای باشند.
🔹 نقش آگاهی در کاهش مرگ و میر ناشی از ترومبوز
آگاهی عمومی از علائم و روش‌های پیشگیری، می‌تواند نرخ مرگ‌ومیر ناشی از ترومبوز را به میزان چشمگیری کاهش دهد. روز جهانی ترومبوز دقیقاً با همین هدف ایجاد شده است:
برای یادآوری اینکه هر لخته خون می‌تواند خطرناک و در عین حال قابل پیشگیری باشد.
آموزش‌های عمومی در مورد ترک سیگار، افزایش فعالیت بدنی و تغذیه سالم، ساده‌ترین و مؤثرترین ابزار برای پیشگیری از این بیماری خاموش هستند.
🔹 جمع‌بندی
ترومبوز یکی از بیماری‌های شایع اما قابل پیشگیری است که سالانه جان میلیون‌ها نفر را می‌گیرد.
تشخیص به‌موقع، درمان مناسب و رعایت نکات ساده‌ای مانند تحرک کافی، تغذیه سالم و کنترل فشار و چربی خون، می‌تواند از بروز عوارض خطرناکی چون سکته قلبی، سکته مغزی و آمبولی ریوی جلوگیری کند.
در روز جهانی ترومبوز (۱۳ اکتبر / ۲۱ مهر)، بیایید آگاهی را جایگزین غفلت کنیم.
زیرا در مورد ترومبوز، یک جمله همیشه صادق است:
پیشگیری، نجات‌بخش است.