وقتی صحبت از سلامتی می‌شود، بیشتر ما به قلب، فشار خون یا مفاصل فکر می‌کنیم. اما مغز و توانایی‌های ذهنی هم به همان اندازه مهم هستند. سلامت شناختی (Cognitive Health) یعنی اینکه فرد بتواند به‌خوبی فکر کند، یاد بگیرد و چیزها را به خاطر بسپارد. این موضوع برای انجام کارهای روزمره مثل رانندگی، پرداخت قبض‌ها، مصرف دارو یا حتی آشپزی بسیار حیاتی است.
خبر خوب این است که با وجود اینکه ژنتیک نقش مهمی در سلامت مغز دارد و قابل تغییر نیست، اما بخش بزرگی از سلامت ذهنی ما به سبک زندگی و انتخاب‌های روزمره‌مان بستگی دارد. به همین دلیل حتی در سنین سالمندی هم می‌توان با تغییرات کوچک، از افت حافظه جلوگیری کرد و مغزی فعال و سالم داشت.
سلامت مغز چیست و چه بخش‌هایی دارد؟
سلامت مغز فقط به حافظه محدود نمی‌شود، بلکه چند جنبه مهم دارد:
- سلامت شناختی: توانایی فکر کردن، یادگیری و به خاطر سپردن.
- سلامت حرکتی: توانایی حرکت کردن و کنترل بدن، مثل راه رفتن یا حفظ تعادل.
- سلامت عاطفی: نحوه‌ی درک و واکنش به احساسات مثبت و منفی.
- سلامت حسی: عملکرد درست حواس پنجگانه مثل بینایی، شنوایی، بویایی و لامسه.
با افزایش سن، تغییرات طبیعی در مغز رخ می‌دهد. همچنین بیماری‌هایی مانند سکته، آلزایمر یا افسردگی می‌توانند عملکرد مغز را ضعیف کنند. اما می‌توان با مراقبت‌های درست، جلوی بسیاری از این مشکلات را گرفت.
مراقبت از بدن، مراقبت از مغز
سلامت جسمی و سلامت ذهنی به هم گره خورده‌اند. برخی کارهایی که می‌توانید انجام دهید:
- غربالگری‌های منظم پزشکی مثل کنترل فشار خون و قند.
- مدیریت بیماری‌های مزمن مانند دیابت، افسردگی یا کلسترول بالا.
- مراجعه به پزشک در مورد داروها و آگاهی از عوارض احتمالی آنها بر حافظه.
- درمان مشکلات حسی مثل کم‌شنوایی یا کاهش بینایی.
- ترک سیگار و الکل که به شدت به مغز آسیب می‌زنند.
- رعایت تغذیه سالم سرشار از ویتامین‌ها، فیبر و مواد مغذی.
- خواب کافی (۷ تا ۹ ساعت در شب) برای بازیابی حافظه.
فشار خون بالا؛ قاتل خاموش مغز
یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای مغز، فشار خون بالاست. مطالعات نشان داده‌اند افرادی که در میانسالی فشار خون بالا دارند، در سال‌های بعد بیشتر دچار افت حافظه و حتی زوال عقل می‌شوند.
پزشکان توصیه می‌کنند فشار سیستولیک (عدد بالایی) کمتر از ۱۲۰ میلی‌متر جیوه باشد. برای کنترل آن:
- ورزش منظم داشته باشید.
- مصرف نمک را کاهش دهید.
- در صورت نیاز، از داروهای تجویز شده استفاده کنید.
ارتباط سلامت قلب و مغز
سلامت قلب و مغز دست در دست هم دارند. چاقی، قند خون بالا یا کلسترول زیاد علاوه بر افزایش بیماری قلبی، احتمال دمانس (زوال عقل) را هم بالا می‌برد. پس مراقبت از قلب، یعنی محافظت از مغز.
تغذیه مناسب برای مغز سالم
یک رژیم غذایی متعادل بهترین سوخت برای مغز است. توصیه‌ها شامل:
- مصرف میوه و سبزیجات تازه.
- غلات کامل (مثل نان سبوس‌دار یا جو).
- ماهی و مرغ به جای گوشت قرمز زیاد.
- لبنیات کم‌چرب.
- پرهیز از قند، نمک و چربی‌های اشباع.
رژیم‌های معروف مثل مدیترانه‌ای یا MIND نشان داده‌اند که می‌توانند خطر آلزایمر را کاهش دهند. هرچند هنوز نتایج قطعی نیست، اما شکی نیست که تغذیه سالم، هم برای قلب و هم برای مغز مفید است.
تحرک بدنی؛ ورزش برای مغز
ورزش فقط برای عضلات نیست؛ مغز هم از آن سود می‌برد. فعالیت بدنی منظم:
- قدرت و انرژی بدن را افزایش می‌دهد.
- خلق‌وخو را بهتر می‌کند.
- خطر دیابت و بیماری قلبی را کاهش می‌دهد.
- تعادل و هماهنگی بدن را حفظ می‌کند.
- حتی باعث بزرگ‌تر شدن بخش‌هایی از مغز می‌شود که مسئول حافظه‌اند!
توصیه کارشناسان: حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت در هفته (مثل پیاده‌روی، باغبانی یا ورزش سبک).
فعال نگه داشتن ذهن
یکی از بهترین راه‌ها برای حفظ سلامت شناختی، درگیر کردن ذهن است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند:
- آموزش مهارت‌های جدید مثل عکاسی دیجیتال یا خیاطی، حافظه را تقویت می‌کند.
- فعالیت‌های هنری مثل موسیقی، تئاتر یا نوشتن، اعتماد به نفس و نشاط را بالا می‌برد.
- بازی‌های فکری و تمرینات شناختی می‌توانند سرعت پردازش ذهنی را بهتر کنند.
روابط اجتماعی؛ غذای روح و ذهن
تنهایی دشمن خاموش مغز است. شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، گفت‌وگو با دوستان و حتی تماس‌های اینترنتی می‌تواند خطر زوال عقل را کاهش دهد.
پیشنهادها برای سالمندان:
- شرکت در کلاس‌ها و انجمن‌های محلی.
- پیوستن به گروه‌های پیاده‌روی یا ورزشی.
- داوطلب شدن در کارهای خیریه.
مراقب بیماری‌ها و داروها باشید
برخی بیماری‌ها مثل سکته، افسردگی یا هذیان ناگهانی (Delirium) می‌توانند حافظه را ضعیف کنند. همچنین بعضی داروها (مثل قرص‌های خواب‌آور، داروهای آلرژی یا داروهای آرام‌بخش) ممکن است موجب گیجی یا فراموشی شوند.
همیشه قبل از مصرف یا قطع دارو با پزشک مشورت کنید.
سلامت شناختی فقط به ژنتیک یا شانس وابسته نیست. شما می‌توانید با:
- تغذیه سالم
- ورزش منظم
- مدیریت بیماری‌ها
- ارتباطات اجتماعی
- فعالیت‌های ذهنی
مغزتان را سال‌ها جوان و فعال نگه دارید.
به یاد داشته باشید، هر تغییری (حتی کوچک) در سبک زندگی شما، یک سرمایه‌گذاری بزرگ برای آینده مغزتان است.